AMPLIFICATIO / AMPLIFICATION
Quid est Amplificatio?
R. Amplificatio est oratio qua res ostenditur major aut minor quam secus visa esset. Ita fere Isocrates.
Rem ostendam exemplis. Supplicium de cive romano sumptum potuisset alicui vulgare quoddam scelus videri; sic augetur a Tullio (de Suppl. 66):
Facinus est vinciri civem romanum, scelus verberari, prope parricidium necari: quid dicam in crucem tollere?
Asellus in fabula sic minuit culpam suam, ne nimia videatur:
...J’ai souvenance
Qu’en un pré de moines passant,
La faim, l’occasion, l’herbe tendre, et, je pense,
Quelque diable aussi me poussant,
Je tondis de ce pré la largeur de ma langue.
La F. VII, 1.
Quotuplex est Amplificatio?
R. Duplex: altera est rerum, altera verborum: scilicet illa rebus et sententiis, hæc verbis potius et ratione dicendi conficitur. De utraque seorsim a nobis agendum est.
§ I. De Amplificatione rerum.
Quot modis fit Amplificatio rerum?
R. Quatuor præcipuis, scilicet: congerie, comparatione, incremento, ratiocinatione.
I. De Amplificatione per congeriem.
Quo pacto fit Amplificatio per congeriem?
R. 1. Fit per congeriem definitionum, seu per definitiones conglobatas; 2. per congeriem adjunctorum; 3. per congeriem seu per enumerationem partium; 4. per congeriem causarum et effectuum; 5. per congeriem consequentium.
Quid est definitio?
R. Est brevis et circumscripta rei explicatio: seu, ut aiunt Philosophi, est oratio quæ rei naturam breviter explicat.
Quid est Amplificatio per congeriem definitionum, sive a definitionibus conglobatis?
R. Est ea in qua variæ ejusdem rei definitiones congeruntur et quasi coacervantur; ut cum ait Cicero:
Historia est testis temporum, lux veritatis, vita memoriæ, magistra vitæ, nuntia vetustatis.
Item ex definitionibus conglobatis Polyeuctus Dei Christianorum majestatem amplificat:
Le Dieu de Polyeucte et celui de Néarque
De la terre et du ciel est l’absolu monarque,
Seul être indépendant, seul maitre du destin,
Seul principe éternel et souveraine fin. Corn.
Poteris tu vicissim, ad illorum definitionum conglobatarum imitationem, dicere quid sit eloquentia, quid poesis, quid amieitia, quid vita hominis, quid Deus ipse.
Quid est Amplificatio per congeriem adjunctorum?
R. Est ea quæ ducitur ab omnibus seu rerum, seu personarum adjunctis, ac circumstantiis simul coacervatis. Ita Cicero I. in Catilinam:
Nihilne te nocturnum præsidium palatii, nihil urbis vigiliæ, nihil timor populi, nihil concursus bonorum omnium, nihil hic munitissimus habendi senatus locus, nihil horum ora vultusque moverunt?
Virgilius sub finem libri primi Georgicorum Julii Cæsaris interitum lugubriter admodum et tragice lamentatur, coacervando funestissima prodigia monstraque, quæ vel antecessere, vel mox subsecuta sunt:
Ille etiam extincto miseratus Cæsare Romam,
Cum caput obscura nitidum ferrugine texit,
Impiaque æternam timuerunt sæcula noctem...
Vox quoque per lucos vulgo exaudita silentes
Ingens, et simulacra modis pallentia miris
Visa sub obscurum noctis; pecudesque locutæ
(Infandum), sistunt amnes, terræque dehiscunt,
Et mœstum illacrimat templis ebur, æraque sudant.
Totum hunc locum, ut eximium Amplificationis exemplar, et ad excitandam commiserationem in primis idoneum tu consulito, si me audis.
Apud Racinium Mithridates ita cladis dedecus minuit congerie adjunctorum:
Je suis vaincu: Pompée a saisi l’avantage
D’une unit qui laissait peu de place au courage.
Mes soldats presque nus, dans l’ombre intimidés;
Les rangs de tous côtes mal pris et mal gardés;
Le désordre partout redoublant nos alarmes;
Nous-mêmes contre nous tournant nos propres armes;
Les cris que les rochers renvoyaient plus affreux;
Enfin toute l’horreur d’un combat ténébreux:
Que pouvait la valeur en ce trouble funeste?
Les uns sont morts, la fuite a sauvé tout le reste;
Et je ne dois la vie en ce commun effroi
Qu’au bruit de mon trépas que je laisse après moi.
Quid est Amplificatio ab enumeratione partium?
R. Est illa quæ fit dum totum aliquod in suas partes distribuitur; seu dum rei alicujus partes vel omnes, vel præcipuæ certe quidem, sigillatim enumerantur. Ita D. Gregoriùs Theologus inauditam matris Machabæorum constantiam in cruciatibus pro Religione contemnendis amplificat, singula suppliciorum quæ pertulit genera ita prosequendo:
Matris vero robur animique constantiam nihil flectere, et emollire ac debilitare potuit: non instrumenta luxandis artubus accommodata, non rotæ propositæ, non exquisitissima quæque tormentorum genera, non ferrearum ungularum acies, non furentes bestiæ, non enses qui acuebantur, non ferventes ollæ, non ignis qui excitabatur, non miscellanea turba, non urgentes satellites, non membra quæ discerpebantur, non carnes quæ lacerabantur, non defluentes sanguinis rivi, non flos ætatis qui absumebatur, non præsentia mala, non impendentes acerbitates, etc.
Item Racine (Esther):
Quel carnage de toutes parts!
On égorge à la fois les enfants, les vieillards,
Et la sœur, et le frère,
Et la fille, et la mère;
Le fils dans les bras de son père!
Et Fénelon (Télém.):
Tout-à-coup elle aperçut les débris d’un navire qui venait de faire naufrage: des bancs de rameurs mis en pièces, des rames écartées çà et là sur le sable, un gouvernail, un mât, des cordages flottants sur la côte.
Quid est Amplificatio per congeriem causarum et effectuum?
R. Est ea in qua multæ simul unius rei causæ et effectus multi conglobantur: ut si diceres cum J.-B. Rousseau, ad exaggerandas belli calamitates:
Quels traits me présentent vos fastes,
Impitoyables conquérants?
Des vœux outrés, des projets vastes,
Des rois vaincus par des tyrans;
Des murs que la flamme ravage;
Des vainqueurs fumants de carnage;
Un peuple aux fers abandonné;
Des mères pâles et sanglantes
Arrachant leurs filles tremblantes
Des bras du soldat effréné.
Ex hoc eodem loco immanissimam Mezentii crudelitatem amplificat rex Evander apud Virgilium, Æneid. VIII:
Quid memorem infandas cædes, quid facta tyranni
Effera? Di capiti ipsius generique reservent!
Mortua quin etiam jungebat corpora vivis,
Componens manibusque manus atque oribus ora
(Tormenti genus), et sanie taboque fluentes,
Complexu in misero, longa sic morte necabat.
Quid est Amplificatio per congeriem consequentium?
R. Est ea in qua plura ponuntur acervatim ex eadem re consequentia. Ex hoc loco Virgilius noctem egregie describit, Æneidos IV, amplificando res varias quæ noctem ferme consequuntur:
Nox erat, et placidum carpebant fessa soporem
Corpora per terras, sylvæque et sæva quierant
Æquora: cum medio volvuntur sidera lapsu,
Cum tacet omnis ager, pecudes pictæque volucres,
Quæque lacus late liquidos, quæque aspera dumis
Rura tenent, somno positæ sub nocte silenti
Lenibant curas et corda oblita laborum.
E consequentibus quoque acervatis J.-J. Rousseau mirifice solis ortum depinxit:
On le voit s’annoncer de loin par des traits de feu qu’il lance au-devant de lui. L’incendie augmente, l’orient parait tout en flammes: à leur éclat, on attend l’astre longtemps avant qu’il se montre; à chaque instant on croit le voir paraitre: on le voit enfin. Un point brillant part comme un éclair et remplit aussitôt tout l’espace; le voile des ténèbres s’efface et tombe; l’homme reconnait son séjour et le trouve embelli. La verdure a pris, durant la nuit, une vigueur nouvelle; le jour naissant qui l’éclaire, les premiers rayons qui la dorent, la montrent couverte d’un brillant réseau de rosée, qui réfléchit à l’œil la lumièro et les couleurs. Les oiseaux en chœur se réunissent et saluent de concert le père de la vie: en ce moment pas un seul ne se tait. Leur gazouillement, faible encore, est plus lent et plus doux que dans le reste de la journée: il se sent de la langueur d’un paisible réveil. Le concours de tous ces objets porte aux sens une impression de fraîcheur qui semble pénétrer jusqu’à l’âme. Il y a là une demi-heure d’enchantement auquel nul homme ne résiste: un spectacle si grand, si beau, si délicieux, n’en laisse aucun de sang-froid.
II. De Amplificatione per comparationem.
Quomodo fit Amplificatio per comparationem? R. Amplificatio fit per comparationem, quando res confertur cum aliis rebus, vel exemplis, similibus aut dissimilibus, majoribus aut minoribus, vel contrariis.
Cedo exempla Amplificationis per comparationem a simili.
R. Pallantem a Turno occisum Virgilius cum flosculo decerpto comparat suavissime, Æn. XI:
Hic juvenem agresti sublimem in stramine ponunt:
Qualem virgineo demessum pollice florem,
Seu mollis violæ, seu languentis hyacinthi,
Cui neque fulgor adhuc necdum sua forma recessit.
Montalembert hanc similitudinem summo auditorum plausu adhibuit (a. 1848):
Permettez-moi, messieurs, une comparaison familière. Quand une femme est condamnée à lutter contre un homme, si cette femme n’est pas la dernière des créatures, elle peut le braver impunément; elle lui dit: Frappez, mais vous vous déshonorez et ne vaincrez pas. Eh bien! l’Église n’est pas une femme; elle est plus qu’une femme, c’est une mère. C’est la mère de l’Europe, c’est la mère de la société moderne. On a beau être un fils dénaturé, un fils révolté, on reste toujours un fils; et il vient un moment dans toute lutte contre l’Église, où cette lutte parricide devient insupportable au genre humain.
Da exemplum Amplificationis per comparationem a dissimili.
R. En duo sumpta e Scripturis sacris:
Vulpes foveas habent, et volucres cœli nidos, Filius autem hominis non habet ubi caput reclinet. Matth. 8.
Lignum habet spem: si præcisum fuerit, rursum virescit, et rami ejus pullulant; si senuerit in terram radix ejus, et in pulvere emortuus fuerit truncus illius, ad odorem aquæ germinabit, et faciet comam quasi cum primum plantatum est. Homo vero cum mortuus fuerit, et nudatus atque consumptus, ubi quæso est? Job. 14.
Ostende exemplis quid sit Amplificatio per comparationem a majori et a minori.
R. A majori Amplificatio fit hoc modo:
Faut-il, grand Dieu! que le ver de terre s’irrite et s’enflamme des moindres mépris, tandis que votre majesté souveraine souffre depuis si longtemps et avec tant de bonté, ses rébellions et ses offenses? Mass. Pard. des off.
A minori, hoc modo:
An vero vir amplissimus P. Scipio C. Gracchum mediocriter labefactantem statum Reip. privatus interfecit; Catilinam vero orbem terrarum cæde atque incendiis vastare cupientem nos consules perferemus? Cic. 1 Cat.
Quid est Amplificatio per conflictionem contrariornm? R. Est ea, qua plura contraria per antitheses opponuntur, ut illa Ciceronis in Catilinam:
Hoc vero quis ferre possit inertes homines fortissimis insidiari; stultissimos prudentissimis; ebriosos sobriis; dormientes vigilantibus?
Indidem est illud:
Quelle chimère est-ce donc que l’homme? Quelle nouveauté, quel monstre, quel chaos, quel sujet de contradiction, quel prodige! Juge de toutes choses, imbécile ver de terre; dépositaire du vrai, cloaque d’incertitude et d’erreur; gloire et rebut de l’univers. Pascal, Pensées.
Et hoc etiam:
Déplorable Sion, qu’as-tu fait de ta gloire?
Tout l’univers admirait ta splendeur:
Tu n’es plus que poussière; et de cette grandeur
Il ne nous reste plus que la triste mémoire.
Sion, jusques au ciel élevée autrefois,
Jusqu’aux enfers maintenant abaissée,
Puissé-je demeurer sans voix,
Si dans mes chants ta douleur retracée
Jusqu’au dernier soupir n’occupe ma pensée!
Rac. Esther.
III. De Amplificatione per incrementum.
Quid est Amplificatio per incrementum?
R. Est ea, qua oratio veluti per gradus videtur augeri et ascendere, donec ad summum pervenerit. Ita Tullius Verris crudelitatem eo per incrementum deducit, ut verba explanando crimini non ultra suppeditent.
Facinus est, inquit, vinciri civem Romanum; scelus verberari; prope parricidium necari: quid dicam in crucem tollere?
Nihil addi jam videtur ad hanc amentiam, improbitatem, crudelitatemque posse. Contrario modo Pascal, ut hominis tenuitatem ostendat, extenuat ea, quæ sunt illo procul majora:
Qu’il ne s’arrête pas à regarder simplement les objets qui l’environnent; qu’il contemple la nature entière, dans sa haute et pleine majesté; qu’il considère cette éclatante lumière, mise comme une lampe éternelle pour éclairer l’univers; que la terre lui paraisse comme un point au prix du vaste tour que cet astre décrit, et qu’il s’étonne que ce vaste tour n’est lui-même qu’un point très-délicat à l’égard de celui que les astres qui roulent dans le firmament embrassent... Que l’homme étant revenu à soi, considère ce qu’il est; qu’il se regarde comme égaré dans ce canton détourné de la nature; et que, de ce que lui paraîtra ce potit cachot où il se trouve logé, c’est-à-dire ce monde visible, il apprenne à estimer la terre, les royaumes, les villes et soi-même, son juste prix.
(Pensées.)
IV. De Amplificatione per ratiocinationem.
Quid est Amplificatio per ratiocinationem?
R. Amplificatio fit per ratiocinationem, ait Fabius (VIII, 4), cum aliud augetur, ut aliud crescat. Sic Philoctetes apud Fénelon, ut Herculis morientis robur ostendat, arborum ab eo avulsarum pondus et firmitatem exaggerat:
Je le voyais déraciner sans peine d’une main les hauts sapins et les vieux chênes, qui depuis plusieure siècles avaient méprisé les vents et les tempêtes (Télém. XII).
Sic etiam Tullius prædonum insolentiam et vexati ab eis imperii romani dedecus multis verbis amplificat, quo splendidior inde eluceat Pompeii virtus et gloria. (Pro lege Man. 11, 12.)
§ II. De Amplificatione verborum.
Quot modis fit Amplificatio verborum?
R. Fit septem præcipue modis: 1. per verba translata, seu metaphorica; 2. per verba superlata; 3. per verba synonyma; 4. per epitheta et apposita; 5. per verba graviora et illustriora; 6. per periphrasim, seu circumlocutionem; 7. per repetitionem.
I. De Amplificatione per verba metaphorica.
Quid est metaphora seu translatio?
R. Est quoddam loquendi genus quo vox aliqua a propria sua significatione transfertur ad alienam, v. g. si dicas: Prata ridere, parietes gestire gaudio, aliquem esse ira incensum, inflammatum cupiditate, errore lapsum: voces illæ omnes sunt metaphoricæ, quia tribuunt pratis et parietibus risum et gaudium, quæ propria sunt hominis solius. Idem plane dicito de ceteris locutionibus, quæ tribuunt homini flammam et incendium igni proprium, etc.
Fiet igitur Amplificatio per metaphoram si cum Virgilio dicas de Ænea irato:
Irarumque omnes effundit habenas;
vel si dicas de Didone:
Magnoque irarum fluctuat æstu;
quia habenas et æstum, quæ proprie conveniunt equis ac fluctibus, tribuit Æneæ et Didoni.
Sic Massillon (Pet. Car. 3e dim.):
Les chagrins et les noirs soucis montent et vont s’asseoir même avec le souverain sur le trône... Le diadème qui orne le front des rois n’est souvent armé que de pointes et d’épines qui le déchirent.
Amplificatio verborum per verba metaphorica mirum in modum valet ad excitandos animos et ad orationem grandiorem efficiendam.
II. De Amplificatione per verba superlata.
Quid sunt verba superlata?
R. Sunt ea quæ veritatem superant et plus dicunt quam reipsa esse possit. Ut cum ait Tullius de Julio Cæsare, in oratione pro Marcello:
Domuisti gentes immanitate barbaras, multitudine innumerabiles, locis infinitas, omni copiarum genere abundantes.
Item Corneille (le Cid):
Grenade et l’Aragon tremblent quand ce fer brille;
Mon nom sert de rempart à toute la Castille...
Chaque jour, chaque instant, pour rehausser ma gloire
Met lauriers sur lauriers, victoire sur victoire.
Idem (Cinna):
Songe aux fleuves de sang où ton bras s’est baigné!
Hanc amplificandi artem adhibuit Virgilius cum amazonem Camillam laudans dixit (Æn. VII):
Illa vel intactæ segetis per summa volaret
Gramina, nec teneras cursu læsisset aristas;
Vel mare per medium, fluctu suspensa tumenti,
Ferret iter, celeres nec tingeret æquore plantas.
III. De Amplificatione per verba synonyma.
Quomodo sit Amplificatio per verba Synonyma?
R. Fit per congeriem verborum et sententiarum idem pene significantium: ut cum ait Cicero pro Ligario:
Quid enim, Tubero, tuus ille districtus in acïe pharsalica gladius agebat? Cujus latus mucro ille petebat? qui sensus erat armorum tuorum? quæ tua mens? oculi? manus? ardor animi? quid cupiebas? quid optabas?
Vide quam multa sint hic verba idem pene significantia: gladius, mucro, arma; sensus, mens, animus; cupiebas, optabas. Quæ sane synonymorum coacervatio acrem in primis et illustrem reddit orationem, ut liquet ex hoc alio ejusdem Ciceronis exemplo in Catilinam: Non feram, non patiar, non sinam, et ex duobus hisce Virgilii versibus Æneidos libro primo, ubi Ilionæus Æneæ sortis adhuc ignarus sic de illo ad Didonem:
Quem si fata virum servant, si vescitur aura
Ætherea, nec adhuc crudelibus occubat umbris.
Similiter apud Corneille muliebre odium in christianos significatur (Polyeucte):
C’est l’ennemi commun de l’État et des dieux,
Un méchant, un infâme, un rebelle, un perfide,
Un traitre, un scélérat, un lâche, un parricide,
Une peste exécrable à tous les gens de bien,
Un sacrilége impie, en un mot, un chrétien.
IV. De Amplificatione per epitheta et apposita.
Quid est epitheton?
R. Epitheton seu adjectivum, est vox quæ, alteri addita, sententiæ aut decus, aut vim novam affert; sic:
Fortunate senex! hic, inter flumina nota
Et fontes sacros, frigus captabis opacum. Virg.
Qui sunt præcipui epithetorum fontes?
R. Hi tres: scilicet hominum mores, natura rei, circumstantiæ.
Quid in delectu et usu epithetorum cavendum est?
R. 1. Ne sint falsa, id est, quæ nec rei, nec adjunctis conveniant;
2. Ne sint inutilia, id est, quæ nihil aut fere nihil addant sententiæ;
3. Ne sint vaga, id est, quæ multis rebus æque apponi possint;
4. Ne ultra modum congerantur; in quo peccavit Boileau his versibus:
Jeune et vaillant héros, dont la haute sagesse
N’est point le fruit tardif d’une lente vieillesse.
Quid est appositum?
R. Est brevius quoddam incisum, quod vocabulo additur pro epitheto; velut:
E collo genitricis, onus prædulce, pependit. Virg.
Enfants, ma seule joie en mes longs déplaisirs. Rac.
V. De Amplificatione per verba graviora et illustriora.
Quomodo fit Amplificatio per verba graviora et illustriora?
R. Fit cum adhibentur verba splendida, quæ rem significantius exprimant, et in quibus plenum quiddam, numerosum et sonans esse videatur; cujusmodi sunt ista:
Polluerat stupro sanctissimas religiones; Senatus sanctissima decreta perfregerat.
Itemque illa in Verrem:
Non enim furem sed raptorem; non adulterum, sed expugnatorem pudicitiæ; non sacrilegum, sed hostem sacrorum religionumque; non sicarium, sed crudelissimum carnificem civium sociorumque in vestrum judicium adducimus.
Verba graviora et magnifica frequentat Bossuet, maxime in orationibus funebribus, velut:
Venez, peuples, venez maintenant; mais venez plutôt, princes et seigneurs; et vous qui jugez la terre; et vous qui ouvrez aux hommes les portes du ciel; et vous plus que tous les autres, princes et princesses, nobles rejetons de tant de rois, lumières de la France, mais aujourd’hui obscurcies et couvertes de votre douleur comme d’un nuage: venez voir le peu qui nous reste d’une si auguste naissance, de tant de grandeur, de tant de gloire.
Item optimus quisque poeta, ut Homerus, Virgilius, Horatius: lege hujus oden 3 lib. III, Justum et tenacem...; Corneille, maxime in Cinna; Racine, præsertim in Athalia passim.
VI. De Amplificatione per periphrasim.
Quomodo fit Amplificatio per periphrasim, seu circumlocutionem?
R. Fit cum longiori verborum ambitu circuituque dicimus, quod brevius ac simplicius dici poterat. Ita Cicero pro Milone, cum gravius videretur dicere Claudium a Milone fuisse occisum, maluit illud hac verborum circuitione mollire:
In quos incensos ira, vitamque domini desperantes cum incidisset, hæsit in pœnas quas ab eo servi fideles pro domini vita expetierunt.
Sæpe ornatus causa adhibetur; sic Virgilius, Æn. XII, pro hac una voce moritur ait:
Olli dura quies, oculos et ferreus urget
Somnus: in æternam clauduntur lumina noctem.
Et in ecloga prima ubi pro hac una voce jam advesperascit longiori hac, tritaque utitur periphrasi:
Et jam summa procul villarum culmina fumant,
Majoresque cadunt altis de montibus umbræ.
Sic etiam Mascaron (Or. fun. de Turenne):
Le roi, pour donner une marque immortelle de l’estime et de l’amitié dont il honorait ce grand capitaine, donne une place illustre à ses glorieuses cendres parmi ces maitres de la terre, qui conservent encore dans la magnificence de leur tombeau une image de celle de leur trône.
Et Fléchier (Or. fun. de Turenne):
Ces foudres de bronze que l’enfer a inventés pour la destruction des hommes.
Nota, periphrasim apud poetas esse frequentiorem quam apud oratores. Quod si non idonea sit, vel si nimis redundet, jam non appellabitur periphrasis, sed perissologia.
VII. De Amplificatione per repetitionem.
Quomodo fit Amplificatio per repetitionem?
R. Fit cum verbum idem, sive ornatus causa, sive ad motus excitandos iteratur, duplicaturque vel in principio, vel in fine, vel in medio dictionis. Ut cum ait Tullius: Vidi enim, vidi penitusque perspexi. Sed utitur in primis hoc Amplificationis genere, in exordio orationis pro Roscio Amerino cum ait:
Accusant ii qui in fortunas ejus invaserunt: causam dicit is, cui præter calamitatem nihil reliquerunt. Accusant ii, quibus occidi patrem Sexti Roscii bono fuit: causam dicit is, cui non modo luctum mors patris attulit, verum etiam egestatem. Accusant ii, qui hunc ipsum jugulare summe cupierunt: causam dicit is, qui etiam ad hoc ipsum judicium cum præsidio venit, ne hic ibidem ante oculos vestros trucidetur. Denique accusant ii, quos populus poscit: causam dicit is, qui unus relictus ex illorum nefaria cæde restat.
Quantopere vero valeat repetitio ad addendam vim pondusque orationi, et ad effectus ciendos, discere poteris ex sequentibus exemplis.
Apud Corneille Camilla Horatii fratris sui iram his questibus incendit:
Rome, l’unique objet de mon ressentiment;
Rome, à qui vient ton bras d’immoler mon amant;
Rome que je déteste et que ton cœur adore;
Rome enfin que je hais, parce qu’elle t’honore.
Et in Iphigenia Racinii sic Achilles Agamemnonem objurgat:
Et que m’a fait, à moi, cette Troie où je cours?
Aux pieds de ses remparts quel intérêt m’appelle?
Pour qui, sourd à la voix d’une mère immortelle
Et d’un père éperdu négligeant les avis,
Vais-je y chercher la mort tant prédite à leur fils?...
Je n’y vais que pour vous, barbare que vous êtes:
Pour vous, à qui des Grecs moi seul je ne dois rien,
Vous que j’ai fait choisir et leur chef et le mien.
VIII. De ornamentis et vitiis Amplificationis.
Quibusnam potissimum figuris varianda erit et distinguenda Amplificatio?
R. Præcipua, quæ Amplificationem ornant schemata, sunt hypotyposis, et exclamatio, de quibus supra dictum a nobis est. Quibus addito tria alia, nempe prosopopœiam, apostrophen, interrogationem, ceterasque id genus vehementiores figuras, de quibus agendum nobis erit in libro de Elocutione.
Quid est in Amplificatione vitandum?
R. Duo sunt in primis vitia, ac veluti scopuli quidam duo, in quos incurrere solent Tirones, dum orationem amplificant. Primus scopulus est illorum qui minutissima quæque singulatim, exiliter et perexigue consectantur; quod certe est in oratore vitium, vel maximum. Ut enim recte monet Cicero, in Amplificationibus nihil est nimis tenuiter enucleandum, quia hic locus grandia potius quam exilia, minutaque requirit.
Alter scopulus est illorum, qui ad explendum orationis numerum, nihil nisi vacuas voces, et inanem verborum sonitum in illam inferciunt. Hoc vulgare vitium fugies, si nihil prorsus dicas, quod vim et pondus non addat orationi, et sensum non augeat: «Quid est enim tam furiosum, inquit Tullius, quam verborum vel optimorum sonitus inanis nulla subjecta sententia?» Et ut sapientissime præcipit Horatius in Arte Poetica, sint tibi provisæ paratæque, et ad manum, ut ita dicam, sententiæ; voces ipsæ ultro sese offerent, et ad exprimenda animi sensa, nullo labore succurrent:
Verbaque provisam rem non invita sequentur.
Quamquam, ut dicam id quod res est, si Tironi peccandum sit in alterutram partem, malim certe ut, instar. Ovidii, peccet potius ubertate quadam copiaque verborum, quam eorumdem jejunitate atque inopia: quia, ut optime notat Tullius, nimia hæc et redundans verborum ubertas, et quasi luxuries stylo atque exercitatione brevi depascetur.