Colonia, 1872 : De arte rhetorica, libri quinque

Définition publiée par RARE

Dominique De Colonia, De Arte rhetorica libri quinque, Lyon, apud Briday Bibliopolam, 1872, Liber Secundus, Chap. I, art. II, "De definitione", p. 132-135

Définition publiée par RARE, le 25 août 2018

Quid est Definitio?

R. Est brevis et circumscripta rei explicatio, inquit Tullius, vel, ut Philosophi malunt, Definitio est oratio, quæ rei naturam explicat.

Quomodo fit recta Definitio?

R. 1. Accipito aliquid rei, quæ definitur, commune cum aliis, deinde addito aliquid illi unice proprium ac peculiare, et tum demum habebis optimam Definitionem; v. g. Rhetorica est ars bene dicendi: quod sit ars, hoc illi commune est cum aliis artibus; quod vero sit ars bene dicendi, hoc est illi omnino proprium.

Estne eadem definiendi ratio logicis et oratoribus?

R. Longe diversa. Logici enim jejune, breviter, ac sicce rem definiunt, per genus et differentiam, v. g. Homo est animal rationale. Orator vero liberius et ornatius, atque ad propositum accommodate hominem, si laudare voluerit, ita definiet per Locos rhetoricos. Homo est eximium opus a Deo effectum, rationis particeps; ad Dei imaginem conditum atque ad immortalitatem natum.

Hoc autem oratorium definiendi genus Descriptio potius appellari debet, quam accurata Definitio.

Quot modis fieri solet Descriptio, seu oratoria Definitio?

R. Sex potissimum modis fieri solet. 1. Per partes ex quibus res ipsa constat; ut si dicas: Ars oratoria est ars, quæ constat inventione, dispositione, elocutione, et pronuntiatione.

Sic musculus pullum gallinaceum describit:

Il a la voix perçante et rude;

Sur la tête un morceau de chair;

Une sorte de bras dont il s'élève en l'air,

Comme pour prendre sa volée;

La queue en panache étalée.

Et felem, hoc modo:

Il est velouté comme nous,

Marqueté, longue queue, une humble contenance,

Un modeste regard, et pourtant l'œil luisant.

La F. VI, 5.

2. Fit per proprietates rei; ita Cicero lib. I de Leg., inquit:

Animal hoc providum ac sagax, multiplex, acutum, memor, plenum rationis et consilii, quem vocamus hominem.

3. Fit per effectus, ut cum dicitur: Peccatum est pestis animæ, conscientiæ labes, vitæ pernicies, naturæ dedecus, urbis ruina, odium Dei, etc.

4. Definitio fit per negationem, et affirmationem; cum nempe primum dicimus quid non sit res, ut deinde melius intelligatur quid sit et hæc definiendi ratio Ciceroni perfamiliaris fuit. Ita Pisonem probat non fuisse Consulem:

Tu in lictoribus, in toga et prætexta, esse consulatum putas? Quæ ornamenta etiam in Sex. Clodio, te consule, esse voluisti. Hujus tu Clodiani canis insignibus consulatum declarari putas? Animo consulem esse oportet, consilio, gravitate, vigilantia, toto denique munere consulatus.

Fléchier per effectus simul et per negationem atque affirmationem definit virtutem bellicam, la valeur:

N'entendez pas par ce mot, messieurs, une hardiesse vaine, indiscrète, emportée, qui cherche le danger pour le danger même; qui s'expose sans fruit, et qui n'a pour but que la réputation. Je parle d'une hardiesse sage et réglée, qui s'anime à la vue des ennemis, qui, dans le péril même, pourvoit à tout et prend tous ses avantages, mais qui se mesure avec ses forces; qui entreprend les choses difficiles, et ne tente pas les impossibles; qui n'abandonne rien au hasard de [p. 135] ce qui peut être conduit par la vertu; capable enfin de tout oser, quand le conseil est inutile, et prête à mourir dans la victoire, ou à survivre à son malheur, en accomplissant ses devoirs. (Or. fun. de Tur.)

5. Definitio fit ab adjunctis; ita Virgilius Famam describit Æn. IV, 174:

Fama malum, quo non aliud velocius ullum

Mores et loca (namque ethopœia, topographia et omne descriptionum genus ad Definitionem revocatur) ab adjunctis effingi solent.

6. Definitio fit venuste per similitudinem atque metaphoras, «quasi qui, ait Cic. in Top., adolescentiam florem ætatis, senectutem occasum vitæ velit definire.»

En elegans descriptio Temporis:

Ce vieillard qui, d'un vol agile,

Fuit toujours sans être arrêté,

Le temps, cette image mobile

De l'immobile éternité. J.-B. Rousseau.

Haud aliena est a Definitione Notatio, cum ex vi verbi argumentum aliquod educitur, hoc modo: «Consul vocatur, is qui consulit patriæ; ergo Piso nihil minus quam consul est.»

Bossuet de sanctissimo Jesu nomine inquit:

C'est par son sang qu'il doit être notre Sauveur... Recevez donc le nom de Jésus: vous en êtes digne, et vous commencez. à l'acheter par votre sang. (Elév. sur les Myst.)